પ્રગતિ અને અધોગતિ

કોઈ પણ વ્યક્તિની પ્રગતિ કે અધોગતિ તેના સ્વયંના ગુણો અને દુર્ગુણો દ્વારા નક્કી થાય છે. આ સફળતા-અસફળતાનું સૂત્ર જાણીતું હોવા છતાં, આપણે તેના પર ઊંડું ચિંતન કરતા નથી. આ બાબતે ગૌતમ બુદ્ધે પોતાના શિષ્યોને સમજાવતી આ પ્રતીકાત્મક વાર્તા આત્મબોધ આપે છે.

બે ભોપળાની કથા

એક દિવસ ગૌતમ બુદ્ધ આંબાના વૃક્ષ નીચે બેઠા હતા, ત્યારે એક શિષ્યે તેમને પ્રશ્ન કર્યો: "તથાગત, આ જગતમાં બધા મનુષ્યો સમાન દેખાતા હોવા છતાં કેટલાકની પ્રગતિ અને કેટલાકની અધોગતિ કેમ થાય છે?"

બુદ્ધે મંદ હાસ્ય કર્યું અને શિષ્યને આકાર, વજન અને રંગમાં સરખા એવા બે ભોપળા લાવવા કહ્યું.

નદીનો પ્રયોગ

ભોપળા લઈને બુદ્ધ તેમના શિષ્યો સાથે નદીના કિનારે ગયા. ત્યાં તેમણે બંને ભોપળા નદીના પાણીમાં છોડી દીધા. થોડી જ વારમાં એક ભોપળો ડૂબી ગયો જ્યારે બીજો પાણી પર તરતો રહ્યો.

"આ કેવી રીતે શક્ય છે?" શિષ્ય આશ્ચર્યચકિત થયો, "બંને ભોપળા તો આકાર, વજન અને રંગમાં સરખા જ છે!"

બુદ્ધે જવાબ આપ્યો: "ડૂબી ગયેલા ભોપળામાં ક્યાંક નાનું છિદ્ર હશે. તેમાંથી થોડું થોડું પાણી ભરાતા તે ભારે થઈ ડૂબી ગયો."

માનવ જીવનનું રહસ્ય

બુદ્ધે મંદ હાસ્ય કરીને સમજાવ્યું: "મનુષ્યની સ્થિતિ પણ આવી જ છે. દુર્ગુણો એ છિદ્રો જેવા છે. થોડા થોડા દુર્ગુણો ભરાતા વ્યક્તિ અધોગતિ તરફ જાય છે."

પરંતુ આ દુર્ગુણો કયા છે? આ જાણવા માટે વ્યક્તિએ સજ્જ અને સચેત થઈને આત્મશોધ કરવો જોઈએ. આ દુર્ગુણોથી દૂર રહેવા સતત પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ. આવી જ ક્રિયાઓ દ્વારા જીવનમાં સુખ-સમાધાન-શાંતિ અને સમૃદ્ધિનો માર્ગ પ્રશસ્ત બને છે.